رخ‌نمایی کتابخانه‌های دیجیتال در عرصه علم
کتابخانه دیجیتال (الکترونیکی) کتابخانه‌ای است که در آن اسناد به جای کاغذ به شکل الکترونیکی ذخیره شده‌اند. اساس این کتابخانه‌ها ذخیره مدارک به شکل الکترونیکی و نیز استفاده الکترونیکی است؛ به این صورت که هر فردی در هر نقطه ازجهان با استفاده از یک کامپیوتر معمولی و یک خط تلفن می‌تواند به تمامی اطلاعات یک کتابخانه عظیم دسترسی پیدا کند.-
به‌طور کلی، کتابخانه الکترونیکی، سازمانی است حاوی منابع خاص که نگهداری آن‌ها، دارای ارزش زیادی بوده و لذا در آن، راهکارهایی برای گزینش، سازماندهی، ارایه دسترسی‌های کنترل شده، امکان توزیع، حفظ یکپارچگی و اطمینان از ماندگاری مجموعه اطلاعات در طول زمان، پیش بینی شده است.
در کتابخانه‌های دیجیتال فاصله میان جویندگان و پدید‌آورندگان تقریبا به صفر می‌رسد. کتابخانه دیجیتال علاقه‌مندان به موضوعات مشترک را از سراسر کشور کنار هم می‌آورد و به آن‌ها امکان می‌دهد که در هرجای ایران و حتی جهان در موضوعات مورد علاقه خود به بحث بنشینند و این باعث می‌شود فاصله میان نخبگان کشور از بین برود و آن‌ها بتوانند مسایل خود را با دانشمندان و نخبگان جهان مطرح کنند.
در کتابخانه‌های دیجیتال امکان استفاده همزمان از یک منبع خاص برای استفاده‌کنندگان فراهم است. برخلاف کتابخانه‌های فیزیکی برای کتابخانه‌های مجازی دو مقوله زمان و مکان کلمات بی‌مفهومی هستند. کتابخانه مجازی خدمات کتابخانه‌ای را به زمان و مکان خاص محدود نمی‌کند و اطلاعات موجود در این کتابخانه‌ها در تمامی روزهای هفته و در تمامی ساعات شبانه‌روز قابل دستیابی است.
چرا گرایش به کتابخانه‌های دیجیتال؟
فناوری رایانه‌ای با توجه به این‌که از توانایی انباشت و آماده‌سازی حجم بزرگی از اطلاعات برخوردار بود به کتابخانه‌ها راه یافت و مورد استفاده قرار گرفت. جستجوی پیوسته در بانک‌ها و پایگاه‌های اطلاعاتی تحولاتی را به‌وجود آورد که به متخصصان رایانه یا متخصصان شبکه کتابخانه منجر شد. شبکه اینترنت باهدف تسهیل ارتباطات بشری، رایانه‌ها را به خدمت گرفت. توسعه این شبکه به ایده دهکده جهانی و به دنبال آن مفاهیمی مانند کتابخانه‌های الکترونیک یا مجازی انجامید.
آنچه موجب شده که کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی از فناوری نوین استفاده کنند عبارت از سرعت، حافظه و دقت بسیار زیاد در فراهم‌آوری، انباشت و بازیابی اطلاعات به مدد رایانه و صرفه‌جویی در نیروی انسانی، ایجاد ارزش افزوده، انعطاف‌پذیری در برابر نیازهای گوناگون، دسترسی یکپارچه به اطلاعات، امکان استفاده ارزان از اطلاعات سایر کتابخانه‌ها و پایگاه داده‌ها، امکان روزآمد کردن و اصلاح اطلاعات به شکلی ساده و سریع و اشتراک منابع است.
مجموعه مواد اطلاعاتی کتابخانه‌های تخصصی امروزی حتی با کتابخانه‌های تخصصی دهه گذشته بسیار تفاوت کرده‌است. جلوه‌های گوناگون این تفاوت را می‌توان در فراهم‌آوری انواع مواد جدید مشاهده کرد. اکنون بخش مهمی از منابع اطلاعاتی به‌ویژه منابع مرجع، مانند دایره‌المعارف‌ها، انواع واژه‌نامه‌ها، اطلس‌های جغرافیایی و پایگاه‌های اطلاعاتی به شکل الکترونیکی منتشر می‌شوند.
وجود مجله‌های الکترونیکی و پایگاه‌هایی که متن کامل مقاله‌ها را به‌صورت الکترونیکی در بردارند و همچنین وجود شبکه‌های اطلاع رسانی پیوسته (online) تحولات زیادی را در امر فراهم‌آوری مواد موجب شده است. کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی اکنون با استفاده از انواع شبکه‌های محلی، ملی و جهانی قادرند اطلاعات مورد نیاز مراجعان خود را فراهم آورده و از سفارش و خرید بسیاری از منابع بی‌نیاز شوند، امری که تا چند سال پیش میسر نبود.
خدمات مرجع در کتابخانه‌های تخصصی
اصطلاح مرجع الکترونیک از تازه‌ترین اصطلاحات رایج در حرفه کتابداری است. همگان براین باورند که مرجع الکترونیکی، خدمات مرجع را از طریق پست الکترونیکی یا نرم‌افزار گپ‌زنی(Chat) و یا ویدیو‌کنفرانس، که به مرجع زنده نیز معروف است، فراهم می‌آورد.
اصطلاح مرجع‌های الکترونیک و مرجع‌های مجازی هم عنوان با مرجع دیجیتال به‌کار می‌رود اگرچه مرجع‌های مجازی تنها به مرجعی اشاره دارد که به‌واسطه مسافت و فضای فیزیکی نامحدود است.
گردآوری و تهیه منابع در کتابخانه دیجیتال
اسکن و دیجیتال کردن منابع انتخاب شده، خریداری و یا تهیه منابع موجود به‌صورت دیجیتال و چند‌رسانه‌ای، گردآوری برخی منابع مرتبط با اهداف سازمان‌ها از شبکه جهانی وب با رعایت مسایل مربوط به حق مولف، گزینش و تبدیل منابع میکروفرمی موجود در سازمان‌ها به‌صورت دیجیتال و تهیه برخی منابع مورد نیاز از طریق مبادله با سایر مراکز و کتابخانه‌های داخلی و خارجی از جمله راه‌های گردآوری و تهیه منابع در کتابخانه دیجیتال است.
سخت‌افزارهای مورد نیاز کتابخانه دیجیتال
مهم‌ترین سخت‌افزارهای مورد نیاز در کتابخانه دیجیتال شامل اسکنرهای مناسب به منظور اسکن هر چه بهتر و سریع‌تر منابع و اشیای مختلف، دوربین‌های دیجیتال مناسب با کارکرد مورد نظر، سخت‌افزارهای مبدل میکروفرم‌ها به داده‌های دیجیتال، سیستم‌های کامپیوتری ذخیره اطلاعات و سیستم‌های کامپیوتری برای تهیه نسخه پشتیبان از اطلاعات موجود است.
ویژگی‌های نرم‌افزارهای مورد نیاز کتابخانه دیجیتال
نرم‌افزار مناسب انتخاب شده برای کتابخانه دیجیتال باید از استانداردهای بین‌المللی فرمت تولید و نشر منابع الکترونیکی و دیجیتال و نیز ذخیره و بازیابی مانند دوبلین کور و Z۳۹٫۵۰ تبعیت کند. قابلیت دسترسی در محیط وب، دارا بودن رابط کاربری کاربرپسند، قابلیت کنترل واژگان، امکان انجام جستجوی ساده و پیشرفته در فیلدهای مختلف، پشتیبانی نرم‌افزار از مدارک به خط و زبان‌های مختلف و قابلیت پشتیبانی از منابع چند‌رسانه‌ای از دیگر ویژگی‌های نرم‌افزارهای مورد نیاز کتابخانه دیجیتال است.
خط‌مشی دسترسی به منابع کتابخانه دیجیتال
در مرحله اول کار، دسترسی به بیشتر منابع برای عموم آزاد و رایگان خواهد بود. در مراحل بعدی بنا به صلاحدید مدیران ادارات و سازمان‌ها ممکن است محدودیت‌هایی اعمال شود. این محدودیت‌ها می‌تواند شامل تعریف نام کاربر و کلمه عبور، دریافت هزینه برای مرور برخی بخش‌ها، اجازه دسترسی به بعضی منابع فقط برای جامعه‌ای خاص از استفاده‌کنندگان مانند محققان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی و غیره باشد.
منابع انتخاب شده برای ارایه از طریق کتابخانه دیجیتال به سه شکل شامل منابع دیجیتالی است که فایل آن در اختیار کتابخانه است، منابع دیجیتالی که نسخه‌ای مجاز از یک فایل موجود در سایر کتابخانه‌هاست و یا منابع دیجیتال که فایل آن متعلق به کتابخانه‌های دیگر است و تنها به‌صورت پیوند فرامتنی عرضه می‌شود.
نظارت بر امور کتابخانه دیجیتال و ارزیابی آن
در تمام مراحل تشکیل کتابخانه دیجیتال و بعد از اتمام و راه‌اندازی کتابخانه، متولیان موظف به نظارت و ارزیابی کلی امور انجام یافته و نیز بررسی مزایا و نارسایی‌های کتابخانه خواهند بود. نظارت و ارزیابی می‌تواند به پیشنهاد سازمان مربوطه و از طریق انجام طرح‌های مختلف پژوهشی و نظرسنجی از کاربران انجام پذیرد.
یک نمونه کتابخانه دیجیتال در استاندارد بین‌المللی
كتابخانه الكترونيكی صندوق بين‌المللی پول(http://www.elibrary.imf.org) مناسب دانشكده‌های اقتصاد و مراكز تحقيقاتی و تصميم‌گير در حوزه اقتصاد است. محتوای كتاب‌های اين كتابخانه به‌طور روزانه افزايش می‌یابد. این كتابخانه الكترونيكی در حال حاضر بيش از سه هزار سند را در اختیار کاربر می‌گذارد.
کاربر در فضای مجازی این کتابخانه می‌تواند در صورت موجود نبودن کتاب یا نشريه مورد نظر خود نام آن‌را به كتابخانه اعلام کند تا به ليست محتويات در اولويت اضافه شود.
تمامی مطالب و نشريات این کتابخانه به‌صورت آنلاين در دسترس هستند. نشريات جديد به محض چاپ به‌طور اتوماتيک به اين كتابخانه افزوده می‌شوند. مجموعه‌های مجزا ومختلف اين كتابخانه، دستيابی به مطلب مورد نظر را تسهيل کرده و امكان جستجوی تمام متن و جزییات یک مطلب را به‌راحتی فراهم می‌کند.