سید مهدی سمائی: پیش از نقد، جامعه نیازمند کتابخوان شدن است/ ضرورت دانش تخصصی، وجدان کاری و اخلاق علمی در نقد
سیدمهدی سمائی، رئيس پژوهشكده علم‌سنجی و تحليل اطلاعات درباره کم رونق بودن بازار نقد معتقد است که نباید تقصیر را گردن دانشگاه‌ها و سایر نهادها انداخت. وی بر این باور است که مدرس دانشگاه باید ابتدا کتاب را بخواند، نقد کند، سپس آن‌را در جایی به چاپ برساند. وقتی کتابی خوانده نمی‌شود، نقد کردن معنایی ندارد.
خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- زهرا رستگار: دکتر سیدمهدی سمائی، عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)، لازمه نقد در کشور، را کتابخوان شدن جامعه علمی میداند و معتقد است: باید به‌گونه‌ای فرهنگسازی کرد که بتوانیم سره را از ناسره تشخیص دهیم، نه آن‌که صرفا نقد را با کوبیدن، یکی بدانیم. برای نقد کردن دانش تخصصی، وجدان کاری و اخلاق علمی لازم است.
سنت نقد مدیون ایرانیان است
مولف کتاب «تاريخچه آواشناسی و سهم ايرانيان» درباره تاریخچه نقد در اسلام و نقش ایرانیان در غنای این سنت اظهار کرد: قرون پنج تا 10 هجری، دورهای بود که مسلمانان در نقد صاحبنظر بودند. مسلمانان کتاب‌ها را نقد و حاشیهنویسی میکردند و در این‌کار سرآمد بودند. چون بیشتر علمای دوره طلایی تمدن اسلامی، ایرانی بودند، میتوانیم بگوییم که سنت نقد مدیون ایرانیان است. نقدها و حاشیهنویسیهایی که روی کتاب‌ها انجام می‌گرفت، از خود کتاب باارزشتر بوده است.
کتاب می‌نویسیم تا دیگران بخوانند
مشاور گروه واژه‌گزينی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در مقایسه‌ای میان آن دوره و زمان حال گفت: اما اگر حال حاضر را در نظر بگیرید، در حوزه تخصصی نقد بسیار ضعیف هستیم. یعنی هنگامی‌که فردی نقد میکند، پیشنیازی لازم دارد و پیشنیاز آن این است که آن متن را بخواند. به‌طور کلی به معضل کتاب نخواندن دچار هستیم. در حالی‌که انگلیسیها کتابخوانتر هستند و آمریکاییها نیز همین‌طور. مردم این جوامع در مترو و بسیاری از مکانهای دیگر نیز کتاب میخوانند.
وی افزود: در ایران تنها هدفمان این است که کتاب بنویسیم و دیگران بخوانند، در حالی‌که در نقد بسیار ضعیف هستیم. بسیار کم به نقدی میپردازیم که بتواند سره را از ناسره جدا کند. قصد نداریم به‌طور جدی نقد کنیم و خوب و بد آن‌را تمیز دهیم. گاهی نقدها مغرضانه است و تنها قصدمان بیان نکات منفی است؛ در حالی‌که وظیفه نقد فقط این نیست. در برخی موارد هم ارتباطاتی با هم داریم و سفارش می‌کنیم که بیایید و کتاب ما را نیز نقد کنید.
نقد بازار گرمی در کشور ندارد
این عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات در ادامه عنوان کرد: خودم تاکنون هفت عنوان کتاب با موضوع زبانشناسی را نقد کرده‌ام. در طول سالهای گذشته، فرهنگلغتهایی را از دیدگاه فرهنگنویسی نقد کرده‌ام. در نقد فرهنگ‌لغت، باید چند سالی از آن استفاده کرد تا بتوان نقاط قوت و ضعف آن‌را تشخیص داد و سپس نقد کرد. در کلیت نقد بازار گرمی در کشور ندارد.
سمائی ادامه داد: بسیاری دوست دارند به محض آن‌که کتابی منتشر شد، آن کتاب نقد شود؛ فرد نویسنده خوشحال می‌شود که فردی آن کتاب را خوانده است. اگر اشکالاتی از آن کتاب بگیرند، باعث پیشرفت کار می‌شود و نویسنده احساس میکند که برای کارش ارزشی قائل شده و آن‌را خواندهاند. امروز اگر از دانشگاهیها بپرسید، چند کتاب در طول سال میخوانید؟ نمیدانند و هر فردی تنها کتاب تخصصی رشته خود را میخواند. کتاب تخصصی خواندن، جزو کتابخوانی نیست. وقتی میگوییم فلانی کتابخوان است، یعنی اگر چیزی برای خواندن نیابد، رمان میخواند؛ اما در ایران رمانخوان هم نداریم.
کتابخوان حرفهای نداریم/ کتابخوانی فرهنگ است
مولف کتاب «فرهنگ
اصطلاحات پزشكی و رايانه در تداول عامه» جایگاه نقد در ایران را نسبت به خارج بسیار ضعیف ارزیابی کرد و گفت: اولین مورد آن است که باید کتابخوان حرفهای داشته باشیم. مردم باید کتابخوان شوند و ایها فرهنگ است؛ چیزی نیست که بگویم نیاز است. رمان می‌تواند معیاری برای کتاب خواندن دیگران باشد. چون رمان چیزی نیست که مطالعه آن برای شغلتان لازم باشد و شما از روی تفنن و سرگرمی آن‌را میخوانید. همین نشان میدهد که شما کتابخوان هستید و در فرصت بیکاری خود سعی میکنید، کتاب و رمان بخوانید.
وی افزود: کتاب در فرهنگ ما جایی ندارد و به معضل کتاب نخواندن دچار هستیم. اینکه چه کاری میتوان انجام داد، یک موضوع فرهنگی است. این مساله به معنای نیاز نیست و موضوع فرهنگی است که در آن نیز ایراداتی وجود دارد.
معرفی کتاب یا نقد کتاب؟
رئيس پژوهشكده علم‌سنجی و تحليل اطلاعات، در ادامه درباره تعریف درست از نقد عنوان کرد: معرفی کتاب با نقد آن متفاوت است. استادی می‌گفت که در روسیه داستایوفسکی را مینوشند، به‌جای آن‌که آن‌را بخوانند. برخی کتاب‌ها را برای نقد خوب نوشتن باید طوری خواند که ورق ورق شود. چنین انگیزهای در کشور وجود ندارد، وقتی جامعه کتابخوان نیست؛ دامنه این کتاب نخواندن، به کتابهای تخصصی نیز کشیده می‌شود.
سمائی گفت: افراد حوصله و وقت کافی برای خواندن ندارند، نیازی برای خواندن احساس نمی‌کنند، مگر آن‌که فردی استاد دانشگاه باشد، کتابی بنویسد، دانشجو مجبور شود کتاب او را بخواند، در غیر این‌صورت بسیار کم پیش می‌آیدکه کتابهای تخصصی و دانشگاهی خوانده و نقد شوند. انگار هر کسی برای خود کتاب مینویسد و مخاطب نداریم.
صاحبنظران، کارگروهی و الفاظ مشترک ندارند
مولف کتاب «فرهنگ لغات زبان مخفی» در ادامه درباره وضعیت نقد مکتوب و نقد شفاهی در کشور توضیح داد: به دلیل اینکه اصلا نقدی وجود ندارد، هر کدام از نقدهای شفاهی و مکتوبی که وجود داشته باشند، غنیمت است. نقد شفاهی نیز بالاخره به نقد مکتوب تبدیل می‌شود. به فرض خبرنگاری آن‌را مکتوب میکند یا تلویزیون و رادیو آن‌را پخش میکنند. این هم نوعی اطلاعرسانی و نقد است.
وی افزود: متاسفانه برای نقد کتاب، به ندرت میزگردهایی تشکیل می‌شود، موارد سیستماتیک نقد در ایران وجود ندارد، جامعه علمی و الفاظ مشترک نداریم، کارگروهی و الفاظ مشترکی بین صاحبنظران و دانشگاهیان ما وجود ندارد، هر کدام با افکار خودمان و جداگانه کار می‌کنیم، با یکدیگر سازش نداریم و هر زمانی‌که کنار یکدیگر جمع میشویم، یک فراکسیون و بین خودمان انشعاب تشکیل میدهیم، کسی با کسی نمیسازد و این‌ها نیز مانند کتاب نخواندن یک مساله فرهنگی است.
فرد نقاد باید احساس مسئولیت کند
مشاور گروه واژه‌گزينی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، با اشاره به اینکه در کار نقد تنها نباید دانشگاهیان یا نهادهای متولی را مقصر بدانیم، بیان کرد: درست نیست، مدام ما را تحریک کنند که به اجبار کتاب تخصصی را نقد کنیم. اینکه تقصیر را گردن وزارت ارشاد و دانشگاه و سایر نهادها بیندازیم نیز درست نیست. حداقل نقد این است که من بخوانم و نقد کنم، سپس آن‌را در جایی به چاپ برسانم ولی وقتی کتاب را نخواندم که نقد کردن معنایی ندارد.
سمائی ادامه داد: مسلما نهادهای خصوصی و دولتی در این جریان تاثیرگذار هستند و باید زمینه برگزاری جلسات نقدی را مهیا کنند اما این امر به نوعی تصنعی می‌شود. فرد نقاد خود باید از صبح تا شب مشغول خواندن باشد و احساس مسئولیت در رشته خود داشته باشد. باید با خود بیندیشد آیا این کتابهایی که بیرون آمده، خصوصا در حوزه تخصصی من، به راه درستی میروند یا خیر؟ اصلا لازم بوده
که این کتاب ترجمه یا تالیف شود؟ حتی در زمینه رشته خود، مقالاتی را نقد و حاشیهنویسی کند. حال که این احساس مسئولیت وجود ندارد، تقصیر را گردن کسی نیندازیم.
تاکید بر سازماندهی نقد از سوی نهادهای خصوصی
مولف کتاب «دستور زبان فارسی» عنوان کرد: این مشکلات، یک پکیج زنجیرهوار است، چون در این جامعه زندگی می‌کنیم، هنگامی‌که مردم گرفتار هستند، خصوصا در مساله اقتصادی، باید تمرکز داشته باشند، باید فرصت کافی برای خواندن داشته باشند. فرض کنید استاد دانشگاهی یا معلمی که در بند معیشت خود است و این واقعیت تلخ جامعه ماست، دیگر به نقد و خواندن فکر نمی‌کند. مساله دیگر این است که کارهای علمی را در کشورهای پیشرفته، نهادهای خصوصی نقد میکنند، نه نهادهای دولتی. نهادهای خصوصی سرمایه میگذارند و افراد را جذب و به نوعی سازماندهی میکنند و خود این امر باعث انگیزه می‌شود و فرهنگ آن‌را نیز ایجاد میکند.
دانش تخصصی، وجدان کاری و اخلاق علمی در نقد
این عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فناوری ایران در پایان یادآور شد: لازمه نقد در کشور این است که کتابخوان شویم. برای کتابخوانی باید فرهنگ آن‌را داشته باشیم. برای به وجود آمدن فرهنگ نقد و کتابخوانی، باید مساله معیشت حل شود و جامعه آرام باشد تا بتواند تمرکز کند. تمام این موارد زنجیرهوار به هم متصلند. به فرض آن‌که تمام این موارد حل شده باشد، باید فرهنگ ما به گونهای باشد که بتوانیم سره را از ناسره تشخیص دهیم، نه آن‌که بخواهیم صرفا نقد را با کوبیدن یکی بدانیم. برای نقد کردن دانش تخصصی، وجدان کاری و اخلاق علمی نقد لازم است.
مروری بر پرونده
مدیر پژوهشکده پوشش‌های سطح و فناوری‌‌های نوین، با اشاره به اهمیت ایجاد جریان نقد علمی در کتابهای تخصصی گفت: جامعه دانشگاهی برای نقد منابع دانشگاهی انگیزه ندارد. متن کامل گفتوگوی خبرنگار (ایبنا) با دکتر زهرا رنجبر را اینجـــــــا بخوانید.
سردبیر فصلنامه نقد علوم محض و کاربردی معتقد است که برای تاثیرگذاری جریان نقد، وجدان بیدار جامعه و مجازات‌های قانونی باید به‌عنوان اهرم‌های بازدارنده عمل کنند. متن کامل گفتوگوی خبرنگار (ایبنا) با یونس کرامتی را اینجـــــــا بخوانید.
مدیر خانه نقد کتاب ایران معتقد است که نقد بیشتر درباره یک اندیشه یا تحلیل یک اندیشه ارائه می‌شود که متاسفانه در حوزه علوم و فنون ما تولیدکننده اندیشه نیستیم و بیشتر داشته‌های ما اکتسابی است. متن کامل گفتوگوی خبرنگار (ایبنا) با جمشید کیا‌نفر را اینجـــــــا بخوانید.
عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران، با اشاره به لزوم تغییر ساختار نظام آموزش عالی گفت: منتقد کتابهای علمی، باید از مشوق‌های معنوی بهره‌مند شود. متن کامل گفتوگوی خبرنگار (ایبنا) با دکتر میترا ذوالفقاری را اینجـــــــا بخوانید.
استاد دانشکده فیزیک دانشگاه صنعتی شریف، معتقد است که نقد کتاب جزو وظایف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیست و این وزارتخانه فقط می‌تواند نقش حامی را در جریان نقد کتابهای علمی بازی کند. متن کامل گفتوگوی خبرنگار (ایبنا) با رضا منصوری را اینجــــــــا بخوانید.
عضو هیات علمی و مدیر پیشین دفتر ارتباط با صنعت دانشگاه کردستان با انتقاد از وضعیت نقد کتابهای علمی گفت: شکل فعلی نقد در کشور ما، دانش یا اطلاعاتی را به مخاطب ارائه نمی‌کند درحالی‌که نقد باید مخاطب را به مطالعه متن اصلی مشتاق کند. متن کامل گفتوگوی خبرنگار (ایبنا) با عبدالحسین بصیره را اینجــــــــا بخوانید.
مدرس دانشگاه تهران، با اشاره به تمایل جامعه دانشگاهی به انتشار مقاله به جای تالیف کتاب گفت: منتقد
صاحبنظر کتابهای علمی به دلیل بی‌توجهی به مقوله تولید کتاب بسیار اندک است؛ به طوری‌که برای پیدا کردنش نیازمند ذره‌بین هستیم. متن کامل گفتوگوی خبرنگار (ایبنا) با دکتر محمدحسین صبور را اینجـــــــا بخوانید.
عضو هیات علمی دانشکده علوم زیستی دانشگاه خوارزمی و نویسنده نقدهای علمی در نشریات اروپایی، با انتقاد از نبود آمادگی برای پذیرش نقد در برخی مولفان کتابهای علمی ایران گفت: برخی مولفان حتی در به‌کارگیری نشانه‌های ویرایشی مانند نقطه و ویرگول هم دچار مشکلند. متن کامل گفتوگوی خبرنگار (ایبنا) با دکتر فرخ قهرمانی‌نژاد را اینجـــــــا بخوانید.
عضو هیات علمی سازمان انرژی اتمی، با اشاره به نقش مخاطب در تقویت جریان نقد کتابهای علمی گفت: بیشتر مخاطبان به دنبال متن متفاوت نیستند، به‌عبارت دیگر کتابهای فاخر حوزه علم مشتری ندارند. متن کامل گفتوگوی خبرنگار (ایبنا) با دکتر فرید سمسار‌ها را اینجـــــــا بخوانید.
استادتمام پژوهشگاه شیمی و مترجم اثر برگزیده کتاب سال در سال 86، با اشاره به نبود نشریه‌ای برای انتشار نقد کتابهای علمی در کشور گفت: انجمن‌های علمی و ناشران، در ایجاد و تقویت جریان نقد کتابهای علمی موثرند. متن کامل گفتوگوی خبرنگار (ایبنا) با دکتر کاظم کارگشا را اینجـــــــا بخوانید.
مدرس دانشگاه علامه طباطبایی معتقد است که برای پیشرفت در حوزه نقد کتابهای دانشگاهی، فرهنگسازی از هر چیزی مهمتر است؛ روزنامهها، خبرگزاریها، مجلات و تمامی وسایل ارتباط جمعی باید پیشگامان فرهنگسازی براي نقد باشند. متن کامل گفتوگوی خبرنگار (ایبنا) با دکتر اسماعیل قدیمی را اینجــــــــا بخوانید.
بهمن حاجی‌پور، رئیس مرکز نشر دانشگاهی، معتقد است که دانشگاه‌های ما براساس حلقه‌های علمی شکل نگرفته‌اند، بنابراین دیدگاه افراد شبیه یکدیگر است و تا زمانی‌که شبیه یکدیگر فکر می‌کنیم، جریان نقد ایجاد نخواهد شد.متن کامل گفتوگوی خبرنگار (ایبنا) با دکتر بهمن حاجی‌پور را اینجـــــــا بخوانید.
عضو هیات علمی دانشکده مهندسی مواد دانشگاه خواجه‌نصیر‌الدین طوسی و استاد نمونه کشوری در گروه مهندسی مواد، با تاکید بر لزوم توجه به امر پژوهش در حوزه فنی و مهندسی گفت: فقر در حوزه پژوهش در میزان تولید نقد کتابهای علمی موثر است. متن کامل گفتوگوی خبرنگار (ایبنا) با دکتر علی شکوه‌فر را اینجــــــــا بخوانید.
رئیس اتحادیه انجمن‌های علمی-آموزشی معلمان فیزیک ایران، معتقد است که نقد علمی در جامعه ریشه‌دار نیست، چراکه سابقه تالیف با رویکرد علم نوین در کشور به پنج دهه نمی‌رسد. متن کامل گفتوگوی خبرنگار (ایبنا) با دکتر اسفندیار معتمدی را اینجــــــــا بخوانید.
مترجم اثر برگزیده کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، با انتقاد از داوری‌های علمی آثار تخصصی گفت: با وجود سازماندهی و چارچوب مناسب نقد، یک اثر علمی می‌تواند در حد بررسی جمله‌های یک کتاب پیش رود. متن کامل گفتوگوی خبرنگار (ایبنا) با دکتر عباس غایب‌لو را اینجــــــــا بخوانید.
استادیار گروه فيزيک دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، معتقد است تا نقد کتابهای علمی به‌صورت یک نیاز دیده نشود، هرگونه حمایت از سوی نظام آموزش عالی چندان تاثیرگذار نخواهد بود. متن کامل گفتوگوی خبرنگار (ایبنا) با دکتر منصور وصالی را اینجــــــــا بخوانید.